ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ (ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ - Γ' )

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ 1103a14–1107a26: Η Ηθική αρετή

Πώς διαπιστώνεται η απόκτηση κάποιας αρετής; – Η αρετή βρίσκεται σε άμεση σχέση με την ευχαρίστηση Ή τη δυσαρέσκεια που προκαλεί μια πράξη (1104b3–1105a16)

ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ:

ΣημεΙον δΕ δεΙ ποιεΙσθαι τΩν Εξεων τΗν ΕπιγινομΕνην ΗδονΗν Η λΥπην τοΙς Εργοις· Ο μΕν γΑρ ΑπεχΟμενος τΩν σωματικΩν
ΗδονΩν καΙ αΥτΩ τοΥτΩ χαΙρων σΩφρων, Ο δ’ ΑχθΟμενος
ΑκΟλαστος, καΙ Ο μΕν ΥπομΕνων τΑ δεινΑ καΙ χαΙρων Η
μΗ λυποΥμενΟς γε ΑνδρεΙος, Ο δΕ λυποΥμενος δειλΟς. περΙ
ΗδονΑς γΑρ καΙ λΥπας ΕστΙν Η ΗθικΗ ΑρετΗ· διΑ μΕν γΑρ
τΗν ΗδονΗν τΑ φαΥλα πρΑττομεν, διΑ δΕ τΗν λΥπην τΩν
καλΩν ΑπεχΟμεθα. διΟ δεΙ ΗχθαΙ πως εΥθΥς Εκ νΕων, Ως
Ο ΠλΑτων φησΙν, Ωστε χαΙρειν τε καΙ λυπεΙσθαι οΙς δεΙ·
Η γΑρ ΟρθΗ παιδεΙα αΥτη ΕστΙν. Ετι δ’ εΙ αΙ ΑρεταΙ εΙσι περΙ
πρΑξεις καΙ πΑθη, παντΙ δΕ πΑθει καΙ πΑσΗ πρΑξει Επεται ΗδονΗ καΙ λΥπη, καΙ διΑ τοΥτ’ Αν εΙη Η ΑρετΗ περΙ
ΗδονΑς καΙ λΥπας. μηνΥουσι δΕ καΙ αΙ κολΑσεις γινΟμεναι διΑ τοΥτων· ΙατρεΙαι γΑρ τινΕς εΙσιν, αΙ δΕ ΙατρεΙαι
διΑ τΩν ΕναντΙων πεφΥκασι γΙνεσθαι. Ετι, Ως καΙ πρώην
εΙπομεν, πΑσα ψυχΗς Εξις, Υφ’ οΙων πΕφυκε γΙνεσθαι
χεΙρων καΙ βελτΙων, πρΟς ταΥτα καΙ περΙ ταΥτα τΗν φΥσιν Εχει· δι’ ΗδονΑς δΕ καΙ λΥπας φαΥλοι γΙνονται, τΩ
διΩκειν ταΥτας καΙ φεΥγειν, Η Ας μΗ δεΙ Η Οτε οΥ δεΙ Η
Ως οΥ δεΙ Η ΟσαχΩς Αλλως ΥπΟ τοΥ λΟγου διορΙζεται τΑ
τοιαΥτα. διΟ καΙ ΟρΙζονται τΑς ΑρετΑς ΑπαθεΙας τινΑς
καΙ ΗρεμΙας· οΥκ εΥ δΕ, Οτι ΑπλΩς λΕγουσιν, Αλλ’ οΥχ
Ως δεΙ καΙ Ως οΥ δεΙ καΙ Οτε, καΙ Οσα Αλλα προστΙθεται.
ΥπΟκειται Αρα Η ΑρετΗ εΙναι Η τοιαΥτη περΙ ΗδονΑς καΙ
λΥπας τΩν βελτΙστων πρακτικΗ, Η δΕ κακΙα τοΥναντΙον.
γΕνοιτο δ’ Αν ΗμΙν καΙ Εκ τοΥτων φανερΟν Οτι περΙ τΩν
αΥτΩν. τριΩν γΑρ Οντων τΩν εΙς τΑς αΙρΕσεις καΙ τριΩν
τΩν εΙς τΑς φυγΑς, καλοΥ συμφΕροντος ΗδΕος, καΙ [τριΩν]
τΩν ΕναντΙων, αΙσχροΥ βλαβεροΥ λυπηροΥ, περΙ ταΥτα
μΕν πΑντα Ο ΑγαθΟς κατορθωτικΟς Εστιν Ο δΕ κακΟς ΑμαρτητικΟς, μΑλιστα δΕ περΙ τΗν ΗδονΗν· κοινΗ τε γΑρ αΥτη
τοΙς ζΩοις, καΙ πΑσι τοΙς ΥπΟ τΗν αΙρεσιν παρακολουθεΙ·
καΙ γΑρ τΟ καλΟν καΙ τΟ συμφΕρον ΗδΥ φαΙνεται. Ετι
δ’ Εκ νηπΙου πΑσιν ΗμΙν συντΕθραπται· διΟ χαλεπΟν ΑποτρΙψασθαι τοΥτο τΟ πΑθος ΕγκεχρωσμΕνον τΩ βΙΩ. κανονΙζομεν δΕ καΙ τΑς πρΑξεις, οΙ μΕν μΑλλον οΙ δ’ Ηττον,
ΗδονΗ καΙ λΥπΗ. διΑ τοΥτ’ οΥν ΑναγκαΙον εΙναι περΙ ταΥτα
τΗν πΑσαν πραγματεΙαν· οΥ γΑρ μικρΟν εΙς τΑς πρΑξεις
εΥ Η κακΩς χαΙρειν καΙ λυπεΙσθαι. Ετι δΕ χαλεπΩτερον
ΗδονΗ μΑχεσθαι Η θυμΩ, καθΑπερ φησΙν ἩρΑκλειτος, περΙ
δΕ τΟ χαλεπΩτερον ΑεΙ καΙ τΕχνη γΙνεται καΙ ΑρετΗ·
καΙ γΑρ τΟ εΥ βΕλτιον Εν τοΥτΩ. Ωστε καΙ διΑ τοΥτο περΙ
ΗδονΑς καΙ λΥπας πΑσα Η πραγματεΙα καΙ τΗ ΑρετΗ καΙ
τΗ πολιτικΗ· Ο μΕν γΑρ εΥ τοΥτοις χρΩμενος ΑγαθΟς Εσται,
Ο δΕ κακΩς κακΟς. Οτι μΕν οΥν ΕστΙν Η ΑρετΗ περΙ ΗδονΑς
καΙ λΥπας, καΙ Οτι Εξ Ων γΙνεται, ΥπΟ τοΥτων καΙ αΥξεται καΙ φθεΙρεται μΗ ΩσαΥτως γινομΕνων, καΙ Οτι Εξ Ων
ΕγΕνετο, περΙ ταΥτα καΙ ΕνεργεΙ, εΙρΗσθω.

ΑΠΟΔΟΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ:

Σημάδι αποδεικτικό των έξεων πρέπει να θεωρούμε την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις πράξεις μας. Αυτό θα πει: Όποιος μένει μακριά από τις σωματικές ηδονές και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση, είναι άνθρωπος σώφρων· ακόλαστος είναι αυτός που το πράγμα αυτό τον δυσαρεστεί· επίσης: ο άνθρωπος που στέκεται να αντιμετωπίσει όλα τα επικίνδυνα πράγματα και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση ή, έστω, δεν τον δυσαρεστεί, είναι ανδρείος· δειλός είναι αυτός που το πράγμα αυτό τον δυσαρεστεί. Και όλα αυτά γιατί η ηθική αρετή σχετίζεται στην πραγματικότητα με την ευχαρίστηση και με τη δυσαρέσκεια: η ευχαρίστηση μας εξωθεί να κάνουμε ευτελή πράγματα, η δυσαρέσκεια μας κρατάει μακριά από τα όμορφα πράγματα. Γι' αυτό και είναι ανάγκη ―όπως το λέει ο Πλάτωνας― να έχει πάρει κανείς ήδη από μικρός εκείνη την αγωγή που θα τον κάνει να ευχαριστιέται και να δυσαρεστείται με αυτά που πρέπει· αυτή είναι η σωστή παιδεία.
Έπειτα, αν λάβουμε υπόψη μας ότι οι αρετές έχουν σχέση με τις πράξεις και με τα πάθη και ότι κάθε πάθος και κάθε πράξη συνοδεύεται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια, να άλλος ένας λόγος, σκέφτομαι, να πούμε ότι η αρετή βρίσκεται σε σχέση με την ευχαρίστηση και με τη δυσαρέσκεια. Το πράγμα γίνεται φανερό και από τις τιμωρίες, που γίνονται μέσω αυτών· οι τιμωρίες είναι, πράγματι, ένα είδος θεραπείας, και οι θεραπείες γίνονται, φυσικά, με τα αντίθετα.
Επίσης, όπως είπαμε και πριν από λίγο, ο ιδιαίτερος χαρακτήρας κάθε ψυχικής έξης σχετίζεται με το (και προσδιορίζεται από το) είδος των πραγμάτων από τα οποία αυτή γίνεται χειρότερη ή καλύτερη  ― η ποιότητα των ανθρώπων ευτελίζεται ανάλογα με τη στάση τους απέναντι στα ευχάριστα και στα δυσάρεστα πράγματα, ανάλογα δηλαδή με το κυνήγι και την αποφυγή αυτών που δεν πρέπει, τη στιγμή που δεν πρέπει, με τον τρόπο που δεν πρέπει ― και όσα άλλα λέμε σ' αυτού του είδους τις περιπτώσεις. Αυτός είναι και ο λόγος που κάποιοι ορίζουν τις αρετές ως καταστάσεις απάθειας, κατά κάποιο τρόπο, και γαλήνιας αταραξίας· δεν τα λένε όμως σωστά, γιατί έτσι μιλούν απλά και γενικότροπα και δεν λένε "με ποιον τρόπο πρέπει", "με ποιον τρόπο δεν πρέπει", "πότε" και όσα άλλα λέμε σχετικά. Μένει λοιπόν ως θεμελιώδης πρόταση ότι αυτού του είδους η αρετή έχει τη δύναμη να πράττει το καλύτερο σε σχέση με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα, ενώ η κακία (εν σχέσει με τα ίδια αυτά πράγματα) πράττει τα αντίθετα.
Μπορεί όμως, θαρρώ, και με τα εξής ακόμη επιχειρήματα να γίνει φανερό ότι η αρετή και η κακία έχουν σχέση με τα ίδια πράγματα. Τρία είναι τα πράγματα που επιδιώκουμε, τρία και αυτά που κοιτάζουμε να αποφεύγουμε: το ωραίο, το συμφέρον, το ευχάριστο, κι από την άλλη τα αντίθετα τους: το άσχημο, το επιζήμιο, το δυσάρεστο· σε όλα αυτά ο αγαθός άνθρωπος πετυχαίνει το σωστό, ενώ ο κακός αποτυχαίνει. Ιδίως σε ό,τι αφορά στην ευχαρίστηση. Αυτή υπάρχει σε όλα τα ζώα· όπου υπάρχει διαδικασία επιλογής και προτίμησης, η ευχαρίστηση είναι το απαραίτητο παρακολούθημα· ακόμη και το ωραίο και το συμφέρον έχουν την όψη του ευχάριστου. Συνυπάρχει, επίσης, μαζί μας από τη νηπιακή μας ηλικία· γι’ αυτό και είναι δύσκολο να διώξουμε από μέσα μας αυτό το πάθος, από το οποίο έχει διαποτιστεί η ζωή μας. Και τις πράξεις μας, άλλωστε, τις μετρούμε, άλλοι περισσότερο και άλλοι λιγότερο, με μέτρο το ευχάριστο και το δυσάρεστο. Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο όλη μας η φιλοσοφική έρευνα δεν μπορεί παρά να είναι γι' αυτά, αφού δεν είναι καθόλου μικρή η σημασία που έχει για τις πράξεις μας το να αισθανόμαστε σωστά ή λανθασμένα τη χαρά και τη λύπη.
Και για να χρησιμοποιήσουμε τον λόγο του Ηράκλειτου, είναι δυσκολότερο να παλέψεις με την ηδονή παρά με το θυμό, η επιστήμη όμως και η αρετή έχουν πάντοτε να κάνουν με το δυσκολότερο, γιατί τότε το καλό γίνεται καλύτερο. Και γι' αυτόν επομένως το λόγο όλη η συζήτηση για την αρετή και για την πολιτική τέχνη είναι συζήτηση για το ευχάριστο και για το δυσάρεστο, αφού αυτός που ξέρει να χειρίζεται σωστά το ευχάριστο και το δυσάρεστο θα γίνει καλός, ενώ αυτός που τα χειρίζεται άσχημα θα γίνει κακός.
Για το ότι λοιπόν η αρετή σχετίζεται με το ευχάριστο και με το δυσάρεστο· για το ότι οι πράξεις που τη γεννούν είναι επίσης αυτές που την αυξάνουν αλλά και την καταστρέφουν (αν γίνονται με διαφορετικό τρόπο)· για το ότι, τέλος, η αρετή πραγματώνεται με πράξεις σαν αυτές από τις οποίες προήλθε, ας θεωρηθούν αρκετά όσα είπαμε.