ΑΡΙΣΤΟΤΕΛουσ ΗΘΙΚΑ ΝικΟΜΑΧΕΙΑ 1103a14–1107a26: Η ΗθικΗ αρετΗ
Οι ηθικΕς αρετΕς αποκτΩνται με την επανΑληψη των ηθικΩν πρΑξεων (1103a14-1103b25)
ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ:
Διττης δη της αρετης ουσης, της μεν διανοητικης της
δε ηθικης, η μεν διανοητικη το πλειον εκ διδασκαλιας εχει
και την γενεσιν και την αυξησιν, διοπερ εμπειριας δειται
και χρονου, η δ’ ηθικη εξ εθους περιγινεται, οθεν και τουνομα
εσχηκε μικρον παρεκκλινον απο του εθους. εξ ου και δηλον
οτι ουδεμια των ηθικων αρετων φυσει ημιν εγγινεται· ουθεν
γαρ των φυσει οντων αλλως εθιζεται, οιον ο λιθος φυσει
κατω φερομενος ουκ αν εθισθειη ανω φερεσθαι, ουδ’ αν μυριακις αυτον εθιζη τις ανω ριπτων, ουδε το πυρ κατω, ουδ’
αλλο ουδεν των αλλως πεφυκοτων αλλως αν εθισθειη. ουτ’
αρα φυσει ουτε παρα φυσιν εγγινονται αι αρεται, αλλα
πεφυκοσι μεν ημιν δεξασθαι αυτας, τελειουμενοις δε δια του
εθους. ετι οσα μεν φυσει ημιν παραγινεται, τας δυναμεις
τουτων προτερον κομιζομεθα, υστερον δε τας ενεργειας αποδιδομεν (οπερ επι των αισθησεων δηλον· ου γαρ εκ του πολλακις ιδειν η πολλακις ακουσαι τας αισθησεις ελαβομεν,
αλλ’ αναπαλιν εχοντες εχρησαμεθα, ου χρησαμενοι εσχομεν)· τας δ’ αρετας λαμβανομεν ενεργησαντες προτερον,
ωσπερ και επι των αλλων τεχνων· α γαρ δει μαθοντας
ποιειν, ταυτα ποιουντες μανθανομεν, οιον οικοδομουντες οικοδομοι γινονται και κιθαριζοντες κιθαρισται· ουτω δε και τα
μεν δικαια πραττοντες δικαιοι γινομεθα, τα δε σωφρονα
σωφρονες, τα δ’ ανδρεια ανδρειοι. μαρτυρει δε και το γινομενον εν ταις πολεσιν· οι γαρ νομοθεται τους πολιτας εθιζοντες ποιουσιν αγαθους, και το μεν βουλημα παντος νομοθετου τουτ’ εστιν, οσοι δε μη ευ αυτο ποιουσιν αμαρτανουσιν,
και διαφερει τουτω πολιτεια πολιτειας αγαθη φαυλης. ετι
εκ των αυτων και δια των αυτων και γινεται πασα αρετη
και φθειρεται, ομοιως δε και τεχνη· εκ γαρ του κιθαριζειν
και οι αγαθοι και κακοι γινονται κιθαρισται. αναλογον
δε και οικοδομοι και οι λοιποι παντες· εκ μεν γαρ του
ευ οικοδομειν αγαθοι οικοδομοι εσονται, εκ δε του κακως
κακοι. ει γαρ μη ουτως ειχεν, ουδεν αν εδει του διδαξοντος,
αλλα παντες αν εγινοντο αγαθοι η κακοι. ουτω δη και επι
των αρετων εχει· πραττοντες γαρ τα εν τοις συναλλαγμασι
τοις προς τους ανθρωπους γινομεθα οι μεν δικαιοι οι δε αδικοι, πραττοντες δε τα εν τοις δεινοις και εθιζομενοι φοβεισθαι η θαρρειν οι μεν ανδρειοι οι δε δειλοι. ομοιως δε και
τα περι τας επιθυμιας εχει και τα περι τας οργας· οι μεν
γαρ σωφρονες και πραοι γινονται, οι δ’ ακολαστοι και οργιλοι, οι μεν εκ του ουτωσι εν αυτοις αναστρεφεσθαι, οι δε
εκ του ουτωσι. και ενι δη λογω εκ των ομοιων ενεργειων αι
εξεις γινονται. διο δει τας ενεργειας ποιας αποδιδοναι·
κατα γαρ τας τουτων διαφορας ακολουθουσιν αι εξεις. ου
μικρον ουν διαφερει το ουτως η ουτως ευθυς εκ νεων εθιζεσθαι,
αλλα παμπολυ, μαλλον δε το παν.
ΑΠΟΔΟΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ:
Δύο είναι τα είδη της αρετής, η διανοητική και η ηθική. Η μεν διανοητική οφείλει τη γένεση και την ανάπτυξή της κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία γι αυτό απαιτεί πείρα και χρόνο, ενώ η ηθική αρετή αποκτάται εκ του έθους, για αυτό και το όνομά της μικρή διαφορά παρουσιάζει από το “ήθος”. Από αυτό φαίνεται πως καμία ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Διότι κανένα πράγμα από αυτά που υπάρχουν στη φύση, δεν μπορεί να αποκτήσει άλλες ιδιότητες. Για παράδειγμα ένας λίθος από τη φύση του πηγαίνει προς τα κάτω, δεν είναι δυνατό να συνηθίσει να πηγαίνει προς τα πάνω, έστω κι αν χιλιάδες φορές προσπαθήσει κανείς να της το μάθει πετώντας την και ξαναπετώντας την προς τα πάνω. Ούτε η φωτιά μπορεί να συνηθίσει να πηγαίνει προς τα κάτω. Γενικά δεν υπάρχει πράγμα που από τη φύση συμπεριφέρεται με έναν ορισμένο τρόπο, που να μπορεί να συνηθίσει να συμπεριφέρεται με άλλον τρόπο. Επομένως, οι αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως ούτε παρά φύση, αλλά η φύση μάς έκανε επιδεκτικούς στις αρετές, τέλειοι όμως σ' αυτές γινόμαστε με τη διαδικασία του έθους (συνήθεια).
Έπειτα, πρώτα αποκτάμε τις δυνάμεις όλων εκείνων που έχομε εκ φύσεως, και κατόπιν αποδίδουμε την ενέργεια τους. (Και αυτό είναι πιο φανερό στις αισθήσεις μας, διότι τις αισθήσεις της όρασης ή της ακοής δεν τις αποκτήσαμε έχοντας δει ή έχοντας ακούσει πολλές φορές, αλλά αντίθετα έχοντάς τες τις χρησιμοποιήσαμε, δεν τις αποκτήσαμε με τη χρήση).
Τις αρετές όμως τις αποκτούμε αφού πρώτα τις εφαρμόσουμε στην πράξη, όπως ακριβώς γίνεται και στις άλλες τέχνες. Τα πράγματα δηλαδή που πρέπει πρώτα να τα μάθουμε προτού αρχίσουμε να τα κάνουμε, τα μαθαίνουμε διά πρακτικής ασκήσεως. Για παράδειγμα οικοδόμοι γίνονται χτίζοντας σπίτια, κιθαριστές παίζοντας κιθάρα. Με όμοιο τρόπο λοιπόν γινόμαστε δίκαιοι όσοι ασκούμε τη δικαιοσύνη, σώφρονες όσοι ασκούμε την σωφροσύνη και ανδρείοι όσοι ασκούμε την ανδρεία.
Την επιβεβαίωση μας την προσφέρει και αυτό που γίνεται στις πολιτείες, διότι οι νομοθέτες κάνουν καλούς τους πολίτες τους ασκώντας τους να αποκτούν τις συγκεκριμένες συνήθειες. Σε αυτό το σημείο έγκειται βέβαια η πρόθεση του κάθε νομοθέτη. Και για αυτό, όσοι δεν πράττουν τούτο καλώς, σφάλλουν. Και εκεί είναι που διαφέρει μία αγαθή πολιτεία από τη μηδαμινή. Εξ άλλου, είναι ίδιες οι αιτίες και τα μέσα που δημιουργούν και καταστρέφουν κάθε αρετή, ομοίως δε και κάθε τέχνη. Διότι και οι καλοί και οι κακοί κιθαρίστες γίνονται με το να παίζουν κιθάρα, το ίδιο και οι οικοδόμοι και όλοι οι άλλοι: χτίζοντας με καλό τρόπο σπίτια θα γίνουν καλοί οικοδόμοι, χτίζοντας τα όμως με κακό τρόπο θα γίνουν κακοί. Διότι, αν δεν υπήρχε αυτό το πράγμα, δεν θα υπήρχε και η ανάγκη διδασκάλου, και όλοι θα ήταν καλοί ή κακοί εκ γενετής.
Το ίδιον λοιπόν συμβαίνει και σε ό,τι αφορά τις αρετές. Δηλαδή κάνοντας αυτά που κάνουμε στην καθημερινή μας συνάφεια με τους άλλους ανθρώπους άλλοι γινόμαστε δίκαιοι και άλλοι άδικοι. Επίσης, ανάλογα με τις πράξεις μας στις επικίνδυνες και φοβερές περιστάσεις της ζωής και αποκτώντας σιγά σιγά τη συνήθεια να αισθανόμαστε φόβο ή θάρρος, άλλοι γινόμαστε ανδρείοι και άλλοι δειλοί. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και σε σχέση με τις επιθυμίες και την οργή: άλλοι γίνονται σώφρονες και πράοι και άλλοι ακόλαστοι και οργίλοι (οξύθυμοι), οι πρώτοι με το να συμπεριφέρονται έτσι στις περιστάσεις αυτές και οι άλλοι με τον αντίθετο τρόπο.
Εν συντομία, οι έξεις γεννιούνται από την επανάληψη όμοιων ενεργειών.
Γι' αυτό και πρέπει να φροντίζουμε οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, αφού οι έξεις είναι τελικά αντίστοιχες προς τις διαφορές που οι ενέργειες αυτές παρουσιάζουν μεταξύ τους. Δεν έχει λοιπόν μικρή σημασία να αποκτά κανείς όσο γίνεται πιο νέος αυτές ή εκείνες τις συνήθειες ίσα ίσα έχει πολύ μεγάλη σημασία, ή μάλλον σημαίνει το παν.
