ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ (ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ - Γ' )

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ 1103a14–1107a26: Η Ηθική αρετή

Πώς διαπιστώνεται η απόκτηση κάποιας αρετής; – Η αρετή βρίσκεται σε άμεση σχέση με την ευχαρίστηση Ή τη δυσαρέσκεια που προκαλεί μια πράξη (1104b3–1105a16)

ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ:

ΣημεΙον δΕ δεΙ ποιεΙσθαι τΩν Εξεων τΗν ΕπιγινομΕνην ΗδονΗν Η λΥπην τοΙς Εργοις· Ο μΕν γΑρ ΑπεχΟμενος τΩν σωματικΩν
ΗδονΩν καΙ αΥτΩ τοΥτΩ χαΙρων σΩφρων, Ο δ’ ΑχθΟμενος
ΑκΟλαστος, καΙ Ο μΕν ΥπομΕνων τΑ δεινΑ καΙ χαΙρων Η
μΗ λυποΥμενΟς γε ΑνδρεΙος, Ο δΕ λυποΥμενος δειλΟς. περΙ
ΗδονΑς γΑρ καΙ λΥπας ΕστΙν Η ΗθικΗ ΑρετΗ· διΑ μΕν γΑρ
τΗν ΗδονΗν τΑ φαΥλα πρΑττομεν, διΑ δΕ τΗν λΥπην τΩν
καλΩν ΑπεχΟμεθα. διΟ δεΙ ΗχθαΙ πως εΥθΥς Εκ νΕων, Ως
Ο ΠλΑτων φησΙν, Ωστε χαΙρειν τε καΙ λυπεΙσθαι οΙς δεΙ·
Η γΑρ ΟρθΗ παιδεΙα αΥτη ΕστΙν. Ετι δ’ εΙ αΙ ΑρεταΙ εΙσι περΙ
πρΑξεις καΙ πΑθη, παντΙ δΕ πΑθει καΙ πΑσΗ πρΑξει Επεται ΗδονΗ καΙ λΥπη, καΙ διΑ τοΥτ’ Αν εΙη Η ΑρετΗ περΙ
ΗδονΑς καΙ λΥπας. μηνΥουσι δΕ καΙ αΙ κολΑσεις γινΟμεναι διΑ τοΥτων· ΙατρεΙαι γΑρ τινΕς εΙσιν, αΙ δΕ ΙατρεΙαι
διΑ τΩν ΕναντΙων πεφΥκασι γΙνεσθαι. Ετι, Ως καΙ πρώην
εΙπομεν, πΑσα ψυχΗς Εξις, Υφ’ οΙων πΕφυκε γΙνεσθαι
χεΙρων καΙ βελτΙων, πρΟς ταΥτα καΙ περΙ ταΥτα τΗν φΥσιν Εχει· δι’ ΗδονΑς δΕ καΙ λΥπας φαΥλοι γΙνονται, τΩ
διΩκειν ταΥτας καΙ φεΥγειν, Η Ας μΗ δεΙ Η Οτε οΥ δεΙ Η
Ως οΥ δεΙ Η ΟσαχΩς Αλλως ΥπΟ τοΥ λΟγου διορΙζεται τΑ
τοιαΥτα. διΟ καΙ ΟρΙζονται τΑς ΑρετΑς ΑπαθεΙας τινΑς
καΙ ΗρεμΙας· οΥκ εΥ δΕ, Οτι ΑπλΩς λΕγουσιν, Αλλ’ οΥχ
Ως δεΙ καΙ Ως οΥ δεΙ καΙ Οτε, καΙ Οσα Αλλα προστΙθεται.
ΥπΟκειται Αρα Η ΑρετΗ εΙναι Η τοιαΥτη περΙ ΗδονΑς καΙ
λΥπας τΩν βελτΙστων πρακτικΗ, Η δΕ κακΙα τοΥναντΙον.
γΕνοιτο δ’ Αν ΗμΙν καΙ Εκ τοΥτων φανερΟν Οτι περΙ τΩν
αΥτΩν. τριΩν γΑρ Οντων τΩν εΙς τΑς αΙρΕσεις καΙ τριΩν
τΩν εΙς τΑς φυγΑς, καλοΥ συμφΕροντος ΗδΕος, καΙ [τριΩν]
τΩν ΕναντΙων, αΙσχροΥ βλαβεροΥ λυπηροΥ, περΙ ταΥτα
μΕν πΑντα Ο ΑγαθΟς κατορθωτικΟς Εστιν Ο δΕ κακΟς ΑμαρτητικΟς, μΑλιστα δΕ περΙ τΗν ΗδονΗν· κοινΗ τε γΑρ αΥτη
τοΙς ζΩοις, καΙ πΑσι τοΙς ΥπΟ τΗν αΙρεσιν παρακολουθεΙ·
καΙ γΑρ τΟ καλΟν καΙ τΟ συμφΕρον ΗδΥ φαΙνεται. Ετι
δ’ Εκ νηπΙου πΑσιν ΗμΙν συντΕθραπται· διΟ χαλεπΟν ΑποτρΙψασθαι τοΥτο τΟ πΑθος ΕγκεχρωσμΕνον τΩ βΙΩ. κανονΙζομεν δΕ καΙ τΑς πρΑξεις, οΙ μΕν μΑλλον οΙ δ’ Ηττον,
ΗδονΗ καΙ λΥπΗ. διΑ τοΥτ’ οΥν ΑναγκαΙον εΙναι περΙ ταΥτα
τΗν πΑσαν πραγματεΙαν· οΥ γΑρ μικρΟν εΙς τΑς πρΑξεις
εΥ Η κακΩς χαΙρειν καΙ λυπεΙσθαι. Ετι δΕ χαλεπΩτερον
ΗδονΗ μΑχεσθαι Η θυμΩ, καθΑπερ φησΙν ἩρΑκλειτος, περΙ
δΕ τΟ χαλεπΩτερον ΑεΙ καΙ τΕχνη γΙνεται καΙ ΑρετΗ·
καΙ γΑρ τΟ εΥ βΕλτιον Εν τοΥτΩ. Ωστε καΙ διΑ τοΥτο περΙ
ΗδονΑς καΙ λΥπας πΑσα Η πραγματεΙα καΙ τΗ ΑρετΗ καΙ
τΗ πολιτικΗ· Ο μΕν γΑρ εΥ τοΥτοις χρΩμενος ΑγαθΟς Εσται,
Ο δΕ κακΩς κακΟς. Οτι μΕν οΥν ΕστΙν Η ΑρετΗ περΙ ΗδονΑς
καΙ λΥπας, καΙ Οτι Εξ Ων γΙνεται, ΥπΟ τοΥτων καΙ αΥξεται καΙ φθεΙρεται μΗ ΩσαΥτως γινομΕνων, καΙ Οτι Εξ Ων
ΕγΕνετο, περΙ ταΥτα καΙ ΕνεργεΙ, εΙρΗσθω.

ΑΠΟΔΟΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ:

Σημάδι αποδεικτικό των έξεων πρέπει να θεωρούμε την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις πράξεις μας. Αυτό θα πει: Όποιος μένει μακριά από τις σωματικές ηδονές και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση, είναι άνθρωπος σώφρων· ακόλαστος είναι αυτός που το πράγμα αυτό τον δυσαρεστεί· επίσης: ο άνθρωπος που στέκεται να αντιμετωπίσει όλα τα επικίνδυνα πράγματα και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση ή, έστω, δεν τον δυσαρεστεί, είναι ανδρείος· δειλός είναι αυτός που το πράγμα αυτό τον δυσαρεστεί. Και όλα αυτά γιατί η ηθική αρετή σχετίζεται στην πραγματικότητα με την ευχαρίστηση και με τη δυσαρέσκεια: η ευχαρίστηση μας εξωθεί να κάνουμε ευτελή πράγματα, η δυσαρέσκεια μας κρατάει μακριά από τα όμορφα πράγματα. Γι' αυτό και είναι ανάγκη ―όπως το λέει ο Πλάτωνας― να έχει πάρει κανείς ήδη από μικρός εκείνη την αγωγή που θα τον κάνει να ευχαριστιέται και να δυσαρεστείται με αυτά που πρέπει· αυτή είναι η σωστή παιδεία.
Έπειτα, αν λάβουμε υπόψη μας ότι οι αρετές έχουν σχέση με τις πράξεις και με τα πάθη και ότι κάθε πάθος και κάθε πράξη συνοδεύεται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια, να άλλος ένας λόγος, σκέφτομαι, να πούμε ότι η αρετή βρίσκεται σε σχέση με την ευχαρίστηση και με τη δυσαρέσκεια. Το πράγμα γίνεται φανερό και από τις τιμωρίες, που γίνονται μέσω αυτών· οι τιμωρίες είναι, πράγματι, ένα είδος θεραπείας, και οι θεραπείες γίνονται, φυσικά, με τα αντίθετα.
Επίσης, όπως είπαμε και πριν από λίγο, ο ιδιαίτερος χαρακτήρας κάθε ψυχικής έξης σχετίζεται με το (και προσδιορίζεται από το) είδος των πραγμάτων από τα οποία αυτή γίνεται χειρότερη ή καλύτερη  ― η ποιότητα των ανθρώπων ευτελίζεται ανάλογα με τη στάση τους απέναντι στα ευχάριστα και στα δυσάρεστα πράγματα, ανάλογα δηλαδή με το κυνήγι και την αποφυγή αυτών που δεν πρέπει, τη στιγμή που δεν πρέπει, με τον τρόπο που δεν πρέπει ― και όσα άλλα λέμε σ' αυτού του είδους τις περιπτώσεις. Αυτός είναι και ο λόγος που κάποιοι ορίζουν τις αρετές ως καταστάσεις απάθειας, κατά κάποιο τρόπο, και γαλήνιας αταραξίας· δεν τα λένε όμως σωστά, γιατί έτσι μιλούν απλά και γενικότροπα και δεν λένε "με ποιον τρόπο πρέπει", "με ποιον τρόπο δεν πρέπει", "πότε" και όσα άλλα λέμε σχετικά. Μένει λοιπόν ως θεμελιώδης πρόταση ότι αυτού του είδους η αρετή έχει τη δύναμη να πράττει το καλύτερο σε σχέση με τα ευχάριστα και τα δυσάρεστα, ενώ η κακία (εν σχέσει με τα ίδια αυτά πράγματα) πράττει τα αντίθετα.
Μπορεί όμως, θαρρώ, και με τα εξής ακόμη επιχειρήματα να γίνει φανερό ότι η αρετή και η κακία έχουν σχέση με τα ίδια πράγματα. Τρία είναι τα πράγματα που επιδιώκουμε, τρία και αυτά που κοιτάζουμε να αποφεύγουμε: το ωραίο, το συμφέρον, το ευχάριστο, κι από την άλλη τα αντίθετα τους: το άσχημο, το επιζήμιο, το δυσάρεστο· σε όλα αυτά ο αγαθός άνθρωπος πετυχαίνει το σωστό, ενώ ο κακός αποτυχαίνει. Ιδίως σε ό,τι αφορά στην ευχαρίστηση. Αυτή υπάρχει σε όλα τα ζώα· όπου υπάρχει διαδικασία επιλογής και προτίμησης, η ευχαρίστηση είναι το απαραίτητο παρακολούθημα· ακόμη και το ωραίο και το συμφέρον έχουν την όψη του ευχάριστου. Συνυπάρχει, επίσης, μαζί μας από τη νηπιακή μας ηλικία· γι’ αυτό και είναι δύσκολο να διώξουμε από μέσα μας αυτό το πάθος, από το οποίο έχει διαποτιστεί η ζωή μας. Και τις πράξεις μας, άλλωστε, τις μετρούμε, άλλοι περισσότερο και άλλοι λιγότερο, με μέτρο το ευχάριστο και το δυσάρεστο. Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο όλη μας η φιλοσοφική έρευνα δεν μπορεί παρά να είναι γι' αυτά, αφού δεν είναι καθόλου μικρή η σημασία που έχει για τις πράξεις μας το να αισθανόμαστε σωστά ή λανθασμένα τη χαρά και τη λύπη.
Και για να χρησιμοποιήσουμε τον λόγο του Ηράκλειτου, είναι δυσκολότερο να παλέψεις με την ηδονή παρά με το θυμό, η επιστήμη όμως και η αρετή έχουν πάντοτε να κάνουν με το δυσκολότερο, γιατί τότε το καλό γίνεται καλύτερο. Και γι' αυτόν επομένως το λόγο όλη η συζήτηση για την αρετή και για την πολιτική τέχνη είναι συζήτηση για το ευχάριστο και για το δυσάρεστο, αφού αυτός που ξέρει να χειρίζεται σωστά το ευχάριστο και το δυσάρεστο θα γίνει καλός, ενώ αυτός που τα χειρίζεται άσχημα θα γίνει κακός.
Για το ότι λοιπόν η αρετή σχετίζεται με το ευχάριστο και με το δυσάρεστο· για το ότι οι πράξεις που τη γεννούν είναι επίσης αυτές που την αυξάνουν αλλά και την καταστρέφουν (αν γίνονται με διαφορετικό τρόπο)· για το ότι, τέλος, η αρετή πραγματώνεται με πράξεις σαν αυτές από τις οποίες προήλθε, ας θεωρηθούν αρκετά όσα είπαμε.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ (ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ - Β' )

ΑΡΙΣΤΟΤΕλουσ  ΗΘΙΚΑ ΝικΟΜΑΧΕΙΑ 1103a14–1107a26:  Η ηθικΗ αρετΗ

Μια καΙρια επισήμανση: η μεσΟτητα αποτελεί εχΕγγυο για τις ηθικΕς αρετΕς (1103b26–1104b3)

ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ:

ΕπεΙ οΥν Η παροΥσα πραγματεΙα οΥ θεωρΙας ΕνεκΑ
Εστιν Ωσπερ αΙ Αλλαι (οΥ γΑρ Ινα εΙδΩμεν τΙ Εστιν Η ΑρετΗ
σκεπτΟμεθα, Αλλ’ Ιν’ ΑγαθοΙ γενΩμεθα, ΕπεΙ οΥδΕν Αν Ην
Οφελος αΥτΗς), ΑναγκαΙον ΕπισκΕψασθαι τΑ περΙ τΑς
πρΑξεις, πΩς πρακτΕον αΥτΑς· αΥται γΑρ εΙσι κΥριαι καΙ
τοΥ ποιΑς γενΕσθαι τΑς Εξεις, καθΑπερ εΙρΗκαμεν. τΟ μΕν οΥν
κατΑ τΟν ΟρθΟν λΟγον πρΑττειν κοινΟν καΙ ΥποκεΙσθω —ΡηθΗσεται δ’ Υστερον περΙ αΥτοΥ, καΙ τΙ Εστιν Ο ΟρθΟς λΟγος,
καΙ πΩς Εχει πρΟς τΑς Αλλας ΑρετΑς. ΕκεΙνο δΕ προδιομολογεΙσθω, Οτι πΑς Ο περΙ τΩν πρακτΩν λΟγος τΥπΩ
καΙ οΥκ ΑκριβΩς ΟφεΙλει λΕγεσθαι, Ωσπερ καΙ κατ’ ΑρχΑς
εΙπομεν Οτι κατΑ τΗν Υλην οΙ λΟγοι ΑπαιτητΕοι· τΑ δ’ Εν
ταΙς πρΑξεσι καΙ τΑ συμφΕροντα οΥδΕν ΕστηκΟς Εχει, Ωσπερ οΥδΕ τΑ ΥγιεινΑ. τοιοΥτου δ’ Οντος τοΥ καθΟλου λΟγου,
Ετι μΑλλον Ο περΙ τΩν καθ’ Εκαστα λΟγος οΥκ Εχει τΑκριβΕς· οΥτε γΑρ ΥπΟ τΕχνην οΥθ’ ΥπΟ παραγγελΙαν οΥδεμΙαν
πΙπτει, δεΙ δ’ αΥτοΥς ΑεΙ τοΥς πρΑττοντας τΑ πρΟς τΟν καιρΟν σκοπεΙν, Ωσπερ καΙ ΕπΙ τΗς ΙατρικΗς Εχει καΙ τΗς
κυβερνητικΗς. ΑλλΑ καΙπερ Οντος τοιοΥτου τοΥ παρΟντος
λΟγου πειρατΕον βοηθεΙν. πρΩτον οΥν τοΥτο θεωρητΕον, Οτι
τΑ τοιαΥτα πΕφυκεν Υπ’ ΕνδεΙας καΙ ΥπερβολΗς φθεΙρεσθαι, (δεΙ γΑρ ΥπΕρ τΩν ΑφανΩν τοΙς φανεροΙς μαρτυρΙοις
χρΗσθαι) Ωσπερ ΕπΙ τΗς ΙσχΥος καΙ τΗς ΥγιεΙας ΟρΩμεν·
τΑ τε γΑρ ΥπερβΑλλοντα γυμνΑσια καΙ τΑ ΕλλεΙποντα
φθεΙρει τΗν ΙσχΥν, ΟμοΙως δΕ καΙ τΑ ποτΑ καΙ τΑ σιτΙα
πλεΙω καΙ ΕλΑττω γινΟμενα φθεΙρει τΗν ΥγΙειαν, τΑ δΕ
σΥμμετρα καΙ ποιεΙ καΙ αΥξει καΙ σΩζει. οΥτως οΥν καΙ
ΕπΙ σωφροσΥνης καΙ ΑνδρεΙας Εχει καΙ τΩν Αλλων ΑρετΩν.
Ο τε γΑρ πΑντα φεΥγων καΙ φοβοΥμενος καΙ μηδΕν ΥπομΕνων δειλΟς γΙνεται, Ο τε μηδΕν Ολως φοβοΥμενος ΑλλΑ
πρΟς πΑντα βαδΙζων θρασΥς· ΟμοΙως δΕ καΙ Ο μΕν πΑσης ΗδονΗς ΑπολαΥων καΙ μηδεμιΑς ΑπεχΟμενος ΑκΟλαστος, Ο δΕ πΑσαν φεΥγων, Ωσπερ οΙ Αγροικοι, ΑναΙσθητΟς
τις· φθεΙρεται δΗ Η σωφροσΥνη καΙ Η ΑνδρεΙα ΥπΟ τΗς
ΥπερβολΗς καΙ τΗς ΕλλεΙψεως, ΥπΟ δΕ τΗς μεσΟτητος σΩζεται. Αλλ’ οΥ μΟνον αΙ γενΕσεις καΙ αΥξΗσεις καΙ αΙ
φθοραΙ Εκ τΩν αΥτΩν καΙ ΥπΟ τΩν αΥτΩν γΙνονται, ΑλλΑ
καΙ αΙ ΕνΕργειαι Εν τοΙς αΥτοΙς Εσονται· καΙ γΑρ ΕπΙ τΩν
Αλλων τΩν φανερωτΕρων οΥτως Εχει, οΙον ΕπΙ τΗς ΙσχΥος·
γΙνεται γΑρ Εκ τοΥ πολλΗν τροφΗν λαμβΑνειν καΙ πολλοΥς πΟνους ΥπομΕνειν, καΙ μΑλιστα Αν δΥναιτ’ αΥτΑ ποιεΙν
Ο ΙσχυρΟς. οΥτω δ’ Εχει καΙ ΕπΙ τΩν ΑρετΩν· Εκ τε γΑρ
τοΥ ΑπΕχεσθαι τΩν ΗδονΩν γινΟμεθα σΩφρονες, καΙ γενΟμενοι μΑλιστα δυνΑμεθα ΑπΕχεσθαι αΥτΩν· ΟμοΙως δΕ
[1104b] καΙ ΕπΙ τΗς ΑνδρεΙας· ΕθιζΟμενοι γΑρ καταφρονεΙν τΩν φοβερΩν καΙ ΥπομΕνειν αΥτΑ γινΟμεθα ΑνδρεΙοι, καΙ γενΟμενοι μΑλιστα δυνησΟμεθα ΥπομΕνειν τΑ φοβερΑ.

ΑΠΟΔΟΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ:

Επειδή λοιπόν η παρούσα φιλοσοφική μας ενασχόληση δεν έχει ως στόχο της, όπως οι άλλες, τη θεωρητική γνώση (η έρευνά μας δηλαδή δεν γίνεται για να μάθουμε τι είναι η αρετή, αλλά για να γίνουμε ενάρετοι ― αλλιώς δεν θα είχε κανένα νόημα), είναι ανάγκη να εξετάσουμε το θέμα “πράξεις”, με το νόημα “πώς πρέπει να τις πράττουμε” ― αυτό, φυσικά, επειδή από αυτές εξαρτάται και το τι θα είναι τελικά οι έξεις μας, όπως το έχουμε ήδη πει. Ας βάλουμε λοιπόν ως βάση τη γενικά παραδεκτή αρχή ότι οι πράξεις μας πρέπει να κατευθύνονται από τον ορθό λόγο ― για το θέμα αυτό θα μιλήσουμε πιο κάτω (εκεί θα πούμε και τι είναι ο ορθός λόγος και σε ποια σχέση βρίσκεται προς τις άλλες αρετές). Ας σπεύσουμε όμως να συμφωνήσουμε από τώρα μεταξύ μας πως κάθε φορά που μιλούμε για πράξεις και για συμπεριφορές ο λόγος μας δεν μπορεί παρά να είναι γενικός και όχι ακριβής ως τη λεπτομέρεια· το είπαμε ήδη στην αρχή αρχή, ότι οι φιλοσοφικοί μας λόγοι πρέπει να ζητούμε να είναι αντίστοιχοι προς το θέμα μας ― και, βέβαια, τα θέματα τα σχετικά με τη συμπεριφορά μας και με ό,τι μας συμφέρει και μας ωφελεί δεν έχουν τίποτε το σταθερό, όπως δεν έχουν τίποτε το σταθερό και τα θέματα τα σχετικά με την υγεία μας. Αν αυτό ισχύει για τις γενικότερου περιεχομένου κρίσεις μας, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό δεν μπορεί να είναι ακριβής ως την τελευταία λεπτομέρεια ο λόγος μας για τα επιμέρους θέματα, αφού αυτά δεν αποτελούν αντικείμενο κάποιας συγκεκριμένης επιστήμης ούτε εμπίπτουν σε κάποιους συγκεκριμένους κανόνες, αλλά τα ίδια τα ενεργούντα άτομα πρέπει κάθε φορά να κρίνουν τι ταιριάζει στη συγκεκριμένη περίσταση ― όπως ακριβώς συμβαίνει και στον χώρο της ιατρικής ή στην τέχνη της διακυβέρνησης του πλοίου.
Παρόλο όμως που η παρούσα μας έρευνα έχει αυτόν τον χαρακτήρα, εμείς πρέπει να της προσφέρουμε όποια συνδρομή μπορούμε. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με την παρατήρηση ότι τα πράγματα αυτά έχουν από τη φύση τους την ιδιότητα να φθείρονται από την έλλειψη και την υπερβολή, όπως ακριβώς βλέπουμε ότι γίνεται στην περίπτωση της σωματικής ρώμης και της υγείας ― το θεωρείτε, φαντάζομαι, φυσικό, για τα όχι φανερά πράγματα να χρησιμοποιούμε τις αποδείξεις που μας προσφέρουν τα φανερά. Έτσι: οι υπερβολικές γυμναστικές ασκήσεις αλλά και οι λειψές φθείρουν τη σωματική δύναμη· επίσης: τα ποτά και τα τρόφιμα, όταν γίνονται περισσότερα ή λιγότερα από κάποια συγκεκριμένη ποσότητα, φθείρουν την υγεία, ενώ τα σύμφωνα με το μέτρο τη γεννούν, την αυξάνουν και τη διασφαλίζουν. Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και στην περίπτωση της σωφροσύνης, της ανδρείας και των άλλων αρετών. Πραγματικά, ο άνθρωπος που συστηματικά τρέπεται σε φυγή μπροστά στο καθετί, που φοβάται τα πάντα και δεν αντιστέκεται σε τίποτε, γίνεται δειλός· ο άνθρωπος, από την άλλη, που δεν φοβάται τίποτε και βγαίνει να αντιμετωπίζει το καθετί, γίνεται απόκοτος· το ίδιο: αυτός που απολαμβάνει συστηματικά όλων των ειδών τις ηδονές και δεν μένει μακριά από καμία, γίνεται ακόλαστος, ενώ αυτός που ―σαν αγροίκος― μένει συστηματικά μακριά από όλες τους, γίνεται, θα λέγαμε, αναίσθητος· συμπέρασμα: τη σωφροσύνη και την ανδρεία τις φθείρει η υπερβολή και η έλλειψη, ενώ η μεσότητα τις σώζει.
Δεν είναι όμως μόνο ότι έχουν την ίδια αρχή και τις ίδιες αιτίες τόσο η γένεση και η αύξηση των αρετών όσο και η φθορά τους· στον ίδιο επίσης χώρο θα εκδηλωθεί και η πραγμάτωσή τους· έτσι, άλλωστε, συμβαίνει και στις άλλες, τις πιο φανερές, περιπτώσεις· π.χ. στην περίπτωση της σωματικής ρώμης: η σωματική ρώμη γεννιέται από την πολλή τροφή και από την άσκηση στους πολλούς κόπους, αυτά όμως τα πράγματα είναι ικανός να τα κάνει κατά κύριο λόγο ο σωματικά ρωμαλέος. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τις αρετές: μένοντας συστηματικά μακριά από τις ηδονές γινόμαστε σώφρονες, και όταν γίνουμε, έχουμε πια σε πολύ μεγάλο βαθμό τη δύναμη να μένουμε μακριά τους· το ίδιο και με την ανδρεία: αποκτώντας σιγά σιγά τη συνήθεια να περιφρονούμε τα πράγματα που προκαλούν φόβο και να τα αντιμετωπίζουμε, γινόμαστε ανδρείοι, και όταν γίνουμε, έχουμε πια σε πολύ μεγάλο βαθμό τη δύναμη να τα αντιμετωπίζουμε.