ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ (ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ - Β' )

ΑΡΙΣΤΟΤΕλουσ  ΗΘΙΚΑ ΝικΟΜΑΧΕΙΑ 1103a14–1107a26:  Η ηθικΗ αρετΗ

Μια καΙρια επισήμανση: η μεσΟτητα αποτελεί εχΕγγυο για τις ηθικΕς αρετΕς (1103b26–1104b3)

ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ:

ΕπεΙ οΥν Η παροΥσα πραγματεΙα οΥ θεωρΙας ΕνεκΑ
Εστιν Ωσπερ αΙ Αλλαι (οΥ γΑρ Ινα εΙδΩμεν τΙ Εστιν Η ΑρετΗ
σκεπτΟμεθα, Αλλ’ Ιν’ ΑγαθοΙ γενΩμεθα, ΕπεΙ οΥδΕν Αν Ην
Οφελος αΥτΗς), ΑναγκαΙον ΕπισκΕψασθαι τΑ περΙ τΑς
πρΑξεις, πΩς πρακτΕον αΥτΑς· αΥται γΑρ εΙσι κΥριαι καΙ
τοΥ ποιΑς γενΕσθαι τΑς Εξεις, καθΑπερ εΙρΗκαμεν. τΟ μΕν οΥν
κατΑ τΟν ΟρθΟν λΟγον πρΑττειν κοινΟν καΙ ΥποκεΙσθω —ΡηθΗσεται δ’ Υστερον περΙ αΥτοΥ, καΙ τΙ Εστιν Ο ΟρθΟς λΟγος,
καΙ πΩς Εχει πρΟς τΑς Αλλας ΑρετΑς. ΕκεΙνο δΕ προδιομολογεΙσθω, Οτι πΑς Ο περΙ τΩν πρακτΩν λΟγος τΥπΩ
καΙ οΥκ ΑκριβΩς ΟφεΙλει λΕγεσθαι, Ωσπερ καΙ κατ’ ΑρχΑς
εΙπομεν Οτι κατΑ τΗν Υλην οΙ λΟγοι ΑπαιτητΕοι· τΑ δ’ Εν
ταΙς πρΑξεσι καΙ τΑ συμφΕροντα οΥδΕν ΕστηκΟς Εχει, Ωσπερ οΥδΕ τΑ ΥγιεινΑ. τοιοΥτου δ’ Οντος τοΥ καθΟλου λΟγου,
Ετι μΑλλον Ο περΙ τΩν καθ’ Εκαστα λΟγος οΥκ Εχει τΑκριβΕς· οΥτε γΑρ ΥπΟ τΕχνην οΥθ’ ΥπΟ παραγγελΙαν οΥδεμΙαν
πΙπτει, δεΙ δ’ αΥτοΥς ΑεΙ τοΥς πρΑττοντας τΑ πρΟς τΟν καιρΟν σκοπεΙν, Ωσπερ καΙ ΕπΙ τΗς ΙατρικΗς Εχει καΙ τΗς
κυβερνητικΗς. ΑλλΑ καΙπερ Οντος τοιοΥτου τοΥ παρΟντος
λΟγου πειρατΕον βοηθεΙν. πρΩτον οΥν τοΥτο θεωρητΕον, Οτι
τΑ τοιαΥτα πΕφυκεν Υπ’ ΕνδεΙας καΙ ΥπερβολΗς φθεΙρεσθαι, (δεΙ γΑρ ΥπΕρ τΩν ΑφανΩν τοΙς φανεροΙς μαρτυρΙοις
χρΗσθαι) Ωσπερ ΕπΙ τΗς ΙσχΥος καΙ τΗς ΥγιεΙας ΟρΩμεν·
τΑ τε γΑρ ΥπερβΑλλοντα γυμνΑσια καΙ τΑ ΕλλεΙποντα
φθεΙρει τΗν ΙσχΥν, ΟμοΙως δΕ καΙ τΑ ποτΑ καΙ τΑ σιτΙα
πλεΙω καΙ ΕλΑττω γινΟμενα φθεΙρει τΗν ΥγΙειαν, τΑ δΕ
σΥμμετρα καΙ ποιεΙ καΙ αΥξει καΙ σΩζει. οΥτως οΥν καΙ
ΕπΙ σωφροσΥνης καΙ ΑνδρεΙας Εχει καΙ τΩν Αλλων ΑρετΩν.
Ο τε γΑρ πΑντα φεΥγων καΙ φοβοΥμενος καΙ μηδΕν ΥπομΕνων δειλΟς γΙνεται, Ο τε μηδΕν Ολως φοβοΥμενος ΑλλΑ
πρΟς πΑντα βαδΙζων θρασΥς· ΟμοΙως δΕ καΙ Ο μΕν πΑσης ΗδονΗς ΑπολαΥων καΙ μηδεμιΑς ΑπεχΟμενος ΑκΟλαστος, Ο δΕ πΑσαν φεΥγων, Ωσπερ οΙ Αγροικοι, ΑναΙσθητΟς
τις· φθεΙρεται δΗ Η σωφροσΥνη καΙ Η ΑνδρεΙα ΥπΟ τΗς
ΥπερβολΗς καΙ τΗς ΕλλεΙψεως, ΥπΟ δΕ τΗς μεσΟτητος σΩζεται. Αλλ’ οΥ μΟνον αΙ γενΕσεις καΙ αΥξΗσεις καΙ αΙ
φθοραΙ Εκ τΩν αΥτΩν καΙ ΥπΟ τΩν αΥτΩν γΙνονται, ΑλλΑ
καΙ αΙ ΕνΕργειαι Εν τοΙς αΥτοΙς Εσονται· καΙ γΑρ ΕπΙ τΩν
Αλλων τΩν φανερωτΕρων οΥτως Εχει, οΙον ΕπΙ τΗς ΙσχΥος·
γΙνεται γΑρ Εκ τοΥ πολλΗν τροφΗν λαμβΑνειν καΙ πολλοΥς πΟνους ΥπομΕνειν, καΙ μΑλιστα Αν δΥναιτ’ αΥτΑ ποιεΙν
Ο ΙσχυρΟς. οΥτω δ’ Εχει καΙ ΕπΙ τΩν ΑρετΩν· Εκ τε γΑρ
τοΥ ΑπΕχεσθαι τΩν ΗδονΩν γινΟμεθα σΩφρονες, καΙ γενΟμενοι μΑλιστα δυνΑμεθα ΑπΕχεσθαι αΥτΩν· ΟμοΙως δΕ
[1104b] καΙ ΕπΙ τΗς ΑνδρεΙας· ΕθιζΟμενοι γΑρ καταφρονεΙν τΩν φοβερΩν καΙ ΥπομΕνειν αΥτΑ γινΟμεθα ΑνδρεΙοι, καΙ γενΟμενοι μΑλιστα δυνησΟμεθα ΥπομΕνειν τΑ φοβερΑ.

ΑΠΟΔΟΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ:

Επειδή λοιπόν η παρούσα φιλοσοφική μας ενασχόληση δεν έχει ως στόχο της, όπως οι άλλες, τη θεωρητική γνώση (η έρευνά μας δηλαδή δεν γίνεται για να μάθουμε τι είναι η αρετή, αλλά για να γίνουμε ενάρετοι ― αλλιώς δεν θα είχε κανένα νόημα), είναι ανάγκη να εξετάσουμε το θέμα “πράξεις”, με το νόημα “πώς πρέπει να τις πράττουμε” ― αυτό, φυσικά, επειδή από αυτές εξαρτάται και το τι θα είναι τελικά οι έξεις μας, όπως το έχουμε ήδη πει. Ας βάλουμε λοιπόν ως βάση τη γενικά παραδεκτή αρχή ότι οι πράξεις μας πρέπει να κατευθύνονται από τον ορθό λόγο ― για το θέμα αυτό θα μιλήσουμε πιο κάτω (εκεί θα πούμε και τι είναι ο ορθός λόγος και σε ποια σχέση βρίσκεται προς τις άλλες αρετές). Ας σπεύσουμε όμως να συμφωνήσουμε από τώρα μεταξύ μας πως κάθε φορά που μιλούμε για πράξεις και για συμπεριφορές ο λόγος μας δεν μπορεί παρά να είναι γενικός και όχι ακριβής ως τη λεπτομέρεια· το είπαμε ήδη στην αρχή αρχή, ότι οι φιλοσοφικοί μας λόγοι πρέπει να ζητούμε να είναι αντίστοιχοι προς το θέμα μας ― και, βέβαια, τα θέματα τα σχετικά με τη συμπεριφορά μας και με ό,τι μας συμφέρει και μας ωφελεί δεν έχουν τίποτε το σταθερό, όπως δεν έχουν τίποτε το σταθερό και τα θέματα τα σχετικά με την υγεία μας. Αν αυτό ισχύει για τις γενικότερου περιεχομένου κρίσεις μας, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό δεν μπορεί να είναι ακριβής ως την τελευταία λεπτομέρεια ο λόγος μας για τα επιμέρους θέματα, αφού αυτά δεν αποτελούν αντικείμενο κάποιας συγκεκριμένης επιστήμης ούτε εμπίπτουν σε κάποιους συγκεκριμένους κανόνες, αλλά τα ίδια τα ενεργούντα άτομα πρέπει κάθε φορά να κρίνουν τι ταιριάζει στη συγκεκριμένη περίσταση ― όπως ακριβώς συμβαίνει και στον χώρο της ιατρικής ή στην τέχνη της διακυβέρνησης του πλοίου.
Παρόλο όμως που η παρούσα μας έρευνα έχει αυτόν τον χαρακτήρα, εμείς πρέπει να της προσφέρουμε όποια συνδρομή μπορούμε. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με την παρατήρηση ότι τα πράγματα αυτά έχουν από τη φύση τους την ιδιότητα να φθείρονται από την έλλειψη και την υπερβολή, όπως ακριβώς βλέπουμε ότι γίνεται στην περίπτωση της σωματικής ρώμης και της υγείας ― το θεωρείτε, φαντάζομαι, φυσικό, για τα όχι φανερά πράγματα να χρησιμοποιούμε τις αποδείξεις που μας προσφέρουν τα φανερά. Έτσι: οι υπερβολικές γυμναστικές ασκήσεις αλλά και οι λειψές φθείρουν τη σωματική δύναμη· επίσης: τα ποτά και τα τρόφιμα, όταν γίνονται περισσότερα ή λιγότερα από κάποια συγκεκριμένη ποσότητα, φθείρουν την υγεία, ενώ τα σύμφωνα με το μέτρο τη γεννούν, την αυξάνουν και τη διασφαλίζουν. Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και στην περίπτωση της σωφροσύνης, της ανδρείας και των άλλων αρετών. Πραγματικά, ο άνθρωπος που συστηματικά τρέπεται σε φυγή μπροστά στο καθετί, που φοβάται τα πάντα και δεν αντιστέκεται σε τίποτε, γίνεται δειλός· ο άνθρωπος, από την άλλη, που δεν φοβάται τίποτε και βγαίνει να αντιμετωπίζει το καθετί, γίνεται απόκοτος· το ίδιο: αυτός που απολαμβάνει συστηματικά όλων των ειδών τις ηδονές και δεν μένει μακριά από καμία, γίνεται ακόλαστος, ενώ αυτός που ―σαν αγροίκος― μένει συστηματικά μακριά από όλες τους, γίνεται, θα λέγαμε, αναίσθητος· συμπέρασμα: τη σωφροσύνη και την ανδρεία τις φθείρει η υπερβολή και η έλλειψη, ενώ η μεσότητα τις σώζει.
Δεν είναι όμως μόνο ότι έχουν την ίδια αρχή και τις ίδιες αιτίες τόσο η γένεση και η αύξηση των αρετών όσο και η φθορά τους· στον ίδιο επίσης χώρο θα εκδηλωθεί και η πραγμάτωσή τους· έτσι, άλλωστε, συμβαίνει και στις άλλες, τις πιο φανερές, περιπτώσεις· π.χ. στην περίπτωση της σωματικής ρώμης: η σωματική ρώμη γεννιέται από την πολλή τροφή και από την άσκηση στους πολλούς κόπους, αυτά όμως τα πράγματα είναι ικανός να τα κάνει κατά κύριο λόγο ο σωματικά ρωμαλέος. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τις αρετές: μένοντας συστηματικά μακριά από τις ηδονές γινόμαστε σώφρονες, και όταν γίνουμε, έχουμε πια σε πολύ μεγάλο βαθμό τη δύναμη να μένουμε μακριά τους· το ίδιο και με την ανδρεία: αποκτώντας σιγά σιγά τη συνήθεια να περιφρονούμε τα πράγματα που προκαλούν φόβο και να τα αντιμετωπίζουμε, γινόμαστε ανδρείοι, και όταν γίνουμε, έχουμε πια σε πολύ μεγάλο βαθμό τη δύναμη να τα αντιμετωπίζουμε.